زباله های شهری از اجزای مختلفی تشکیل می شود که کاغذ و مقوا درصد قابل توجهی از آن را شامل می شود. بنابراین عدم توجه به کاغذ و مقوا، و بازیافت آن باعث هدر رفتن سرمایه ملی منابع اقتصادی، عدم وابستگی در جهت ورود خمیر کاغذ(همچنین باعث ضرر و زیان به محیط زیست) کاهش تولید زباله و کاهش آلودگی و از بین رفتن جنگل ها می شود که خود اثرات دیگری برای محیط زیست به دنبال خواهد داشت.
مصارف متنوع فرآورده های کاغذی در امور چاپ و لوازم تحریر، بسته بندی {جعبه آماده و ساک دستی آماده}، بهداشتی، تزئینات و دکوراسیون به نحوی روزافزون نیاز به محصولات سلولزی را به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر در آورده است.
در سالهای اخیر به دلیل کمبود منابع طبیعی و جلوگیری از اثرات تخریب محیط زیست، بازیافت کاغذ از کاغذهای باطله، مورد توجه قرار گرفته است. کاغذ پس از مواد زائد جامد فساد پذیر و قابل کمپوست دومین جزء با ارزش و قابل بازیافت زباله است. از کل کاغذ و مقوای مصرفی تقریبا ۸۰ درصد آن قابل بازیافت و استفاده مجدد است. کاغذ و مقوای قابل بازیافت موجود در زباله شهری عموما شامل روزنامه، کتاب، مجله، کاغذهای چاپی، تبلیغاتی و تجاری، مکاتبات اداری، کاغذهای پرینت، مقوا و کاغذ بسته بندی هستند. منازل، ادارات و مدارس مهمترین منابع تامین کاغذهای باطله به شمار می آیند و بهترین روش جمع آوری آن، از درب منازل ، اداره ها و مدارس قبل از مخلوط شدن با بقیه پسماندها است.
تفکیک از مبدا ، نخستین بار در سال ۱۹۸۵ در کشور آلمان غربی سابق و آن هم در مورد دور ریزهای مراکز مسکونی صورت پذیرفت. برای استفاده بهینه از کاغذهای باطله به عنوان الياف دست دوم، ضروری است انواع کاغذها از نظر کیفیت دسته بندی شوند.
بیشتر کاغذهای باطله جمع آوری شده، به انواع کاغذهای بسته بندی تبدیل می شوند. براساس گزارش سازمان بازیافت، میزان بازیافت کاغذ و مقوا در ایران حدود ۱۸۶ هزار تن در سال بوده که این میزان در جهان در سال ۲۰۰۹ حدود ۱۸۱/۶ میلیون تن بوده است. امید است با توجه به برنامه ریزی هدفمند این منابع عظیم سهم قابل توجهی را در تامین ماده اولیه صنایع کاغذ بر عهده گیرد.
طبق آمار فائو مقدار واردات کاغذ بازیافتی (۲۰۰۹) در ایران ۴۳۶ تن بوده که این مقدار در جهان به میزان ۵۴ میلیون و ۹۴۵ هزار و ۳۳۴ تن است و در بخش صادرات سهم ایران هزار و ۴۲۱ تن بوده که مقدار صادرات کاغذ بازیافتی در جهان به میزان ۵۵ میلیون و ۹۰۰ هزار و ۸۴۹ تن بوده است. بر اساس آمارهای موجود، روزانه در حدود ۳/۵ میلیون تن زباله در سراسر دنیا تولید میشود که سهم کشور ما در تولید آن در حدود ۴۰ هزار تن در روز است.
بر اساس آمارهای موجود در سال ۱۳۷۸ میزان سرانه تولید زباله شهری در ایران حدود ۸۲۰ گرم بوده است و در مجموع در شهرهای کشور ما در حدود ۳۲ هزار تن زباله در روز تولید شده است. بر اساس نتایج آنالیز فیزیکی زباله های شهری در ایران به طور متوسط حدود ۱۰/۹ درصد از این زباله ها را کاغذ و مقوا تشکیل می دهد. تحقیقات انجام شده در کشور نشان میدهد که فقط با بازیافت ۲۵ درصد کاغذ و مقوای موجود در زباله های تولیدی می توان سالانه ۱۰۰ هزار تن کاغذ بازیافتی بدست آورد این فعالیت به مفهوم تداوم حیات هزار و هفتصد اصله درخت در سال است.
آمریکا ۳۰ درصد کل کاغذ جهان را مصرف می کند و از کل ۵۲۱ کارخانه تولید کاغذ در آمریکا ۴۵۰ کارخانه از کاغذهای باطله برای تولید کاغذ استفاده می کنند و در مقیاس جهانی هر ساله بیش از ۹۵ میلیون تن کاغذ باطله برای تولید کاغذ جدید بازیافت میشود.
نکته قابل توجه اینکه همه روزنامه های آمریکا از کاغذهای باطله و بازیافتی است و مطبوعات این کشور اجازه ندارند از کاغذ نو استفاده کنند. همچنین تمامی ادارات دولتی در آمریکا هم اکنون موظف اند ۶۰ درصد از کاغذ مورد نیاز خود را از کاغذهای بازیافتی خریداری نمایند. در این کشور میزان تولید کاغذهای بازیافتی به قدری است که درصدی از آن را به فروش می رسانند. هند نیز ۵۰ درصد کاغذ مصرفی اش بازیافتی است. کشور ژاپن نیمی از ۳۰ میلیون تن کاغذ مصرفی اش را به روش های مختلف از زباله شهری جدا کرده و از درآمد حاصل از آن سالانه ۲ میلیارد دلار به هزینه جمع آوری و دفع زباله های خویش کمک می کند. امروزه در کشورهایی همچون هلند، سوئیس و ژاپن بیش از ۵۰ درصد کاغذهای مصرفی مورد بازیافت قرار می گیرد. استفاده از کاغذ باطله انرژی مورد نیاز را برای تولید یک تن کاغذ به سه چهارم تقلیل می دهد. ۵۰ درصد الیاف مورد استفاده در جهان بازیافتی است.
تولید بعضی از فراورده ها (از قبیل لایه ک یا مقوا)، مبتنی بر کاغذهای باطله است. در تولید کاغذ روزنامه، خواص مطلوبی از قبیل ضخامت کم چگالی زیاد و تا خوری خوب، ناشی از بکارگیری کاغذ باطله است. خواص کاغذهای باطله، همانند هر ماده خام دیگری، اهمیت زیادی دارد و بر کیفیت محصول حاصل و شرایط فروش آن تاثیر می گذارد.
بازیافت کاغذ در ایران
بازیافت کاغذ جدا از مفهوم کنونی آن با فرآیندهای شیمیایی و پردازش کارخانه ای در ایران به صورت سنتی و استفاده محدود وجود داشته است. بخشی از صنایع که نیازی به استفاده از کاغذهای خیلی مرغوب نداشتند سبب شکل گیری فعالیتها در زمینه تولید کاغذ صنعتی مانند مقوا شدند.
آغاز فعالیت صنعتی بازیافت کاغذ در کشور به سال ۱۳۳۳ که نخستین کارخانه مقوا سازی تاسیس شد بر می گردد و پس از آن در کنار کارخانه های بزرگ ، کارگاههای کوچک و بزرگ تولید محصولات کاغذی عموما با کیفیت پایین همچون مقوا و شانه تخم مرغ شکل گرفت.
در حال حاضر بیش از ۶۰ واحد تولیدی مقوای ضخیم در این زمینه دارای مجوز صنعتی هستند که علاوه بر این ۴۰ واحد صنعتی نیز در زمینه ساخت شانه تخم مرغ فعالند. اکنون در کشور ما توجه زیادی به امر بازیافت کاغذ شده ولی اقدامات انجام شده بدون برنامه ریزی درست و مدون و نبود هدف، بدون آگاهی های لازم، جامع، دقیق و با فناوریهای ابتدایی انجام می گیرد. استفاده از کاغذ بازیافتی به صورت غیر استاندارد و غیر بهداشتی و با تکنولوژیهای پایین و بدون مرکب زدایی انجام شده و تنها یک کارخانه تولید کاغذهای بهداشتی با استفاده از روش شناورسازی، عملیات مرکب زدایی را انجام میدهد.
بررسی ها نشان میدهد که با بازیافت تنها ۲۵ درصد کاغذ و مقوای موجود در زباله ها تولیدی می توان سالیانه ۱۰۰ هزار تن کاغذ بازیافتی بدست آورد که به تداوم حیات هزار و هفتصد اصله درخت در سال می انجامد، برآورد شده است که برای تولید هر تن کاغذ در صنایع داخلی ۴/۲ تن چوب مصرف می شود و این در حالی است که در کشورهای پیشرفته این میزان به ۲تن می رسد.
سرانه مصرف کاغذ در کشور ۲۴ کیلوگرم است و با احتساب ۸۰ میلیون جمعیت ایران ، سالانه بیش از ۱/۵ میلیون تن کاغذ در ایران مصرف می شود. لازمه تولید یک تن کاغذ قطع ۱۷-۱۵ اصله درخت است و جهت تهیه ۱/۵ میلیون کاغذ مورد نیاز کشور حداقل به ۲۲ میلیون درخت (۳۵ هزار هکتار جنگل) نیاز است. این در صورتی است که مجموع خانواده های ایرانی روزانه ۵۰ هزار دلار و سالیانه در حدود ۱۸ میلیون دلار کاغذ باطله دور می ریزند. تا سال ۱۳۸۲ در حدود ۲۵۰-۳۳۰ هزار تن کاغذ باطله در کشور جمع آوری و در شرکتهای تولید کاغذ و مقوا به مصرف رسیده است.
طبق گزارشات انجمن کاغذ روزانه ۵ تا ۶.۵ هزار تن زباله دفن می شود که طبق آمار سازمان بازیافت از این میزان حدود ۸/۵ تا ۱۰ درصد آن برابر با ۵۰۰ تا ۶۰۰تن از آن را مواد سلولزی قابل بازیافت را تشکیل می دهد که جدا از قسمت محدود بازیافت شده در حدود ۲۰۰ هزار تن از مواد سلولزی قابل بازیافت به ارزش حداقل ۵۰ میلیارد ریال دفن می شود. حداقل ۳۴ میلیارد ریال هزینه دفن در کل حداقل ۸۴ میلیارد ریال خسارت به اقتصاد کشور از طریق دورریز مواد سلولزی و دفن زباله های مربوطه در یک روز وارد می شود. این در حالی است که علاوه بر آن سالانه چندین میلیون متر مکعب چوب از جنگل باید برداشت شود تا کاغذ مورد نیاز کشور تولی
د و عرضه گردد. میزان بازیافت کاغذ با توجه به واحدهای جمع آوری کننده فاقد شخصیت حقوقی علاوه بر سازمان بازیافت شهرداری امکان دسترسی به میزان درست آن امکانپذیر نیست. ولی با نگاهی به کارخانجات کاغذ مقوا که مواد اولیه آنها از کاغذ بازیافتی تهیه می شود می توان گفت در حدود ۲۲۰ هزار تن در سال است. برای تولید کنندگان مقوا، لوله مقوایی و شانه تخم مرغ ۶۰ هزار تن در سال برآورد گردیده است. در کشورهای صنعتی بحث بازیافت کاغذ و مقوا از زباله ها در همان مبدا انجام می گیرد ولی در کشور ما به دلایل گوناگون از جمله عدم وجود سازمان های نظم دهنده، مسئولیت ناپذیری صاحبان بخش های مختلف مرتبط با بازیافت و مشکلات و قوانین دست و پاگیر اداری و نااگاهی عمومی مردم ، تفکیک زباله در ابتدا صورت نگرفته و بخش زیادی از کاغذهای مخلوط شده با زباله، آلوده بوده و قابل بازیافت نیستند
بازیافت کاغذ در آلمان
آلمانی ها خود را قهرمان محیط زیست جهان می دانند. دیگر شکی نیست که این موضوع برای آنها بسیار مهم است. جداسازی زباله های خانگی مدت هاست که امری بسیار مهم برای مردم آلمان به شمار می آید. در هر آپارتمان معمولا ۵ سطل برای ۵ نوع زباله وجود دارد که با رنگ های جداگانه مشخص شده اند. زرد برای بسته بندی ها (مانند کارتون های قدیمی شیر)، آبی برای کاغذ و مقوای نازک، سطل های ویژه شیشه در ۳ قسمت شیشه های روشن، قهوه ای و سبز و یک سطل برای مواد غذایی و گیاهی و سرانجام یک سطل سیاه برای سایر زباله ها که مناسب برای افرادی هم هست که حوصله جداسازی زباله ها را ندارند.
به لحاظ قانونی مردم آلمان ملزم به رساندن زباله های خاص مانند باطری و مواد شیمیایی به مراکز بازیافت هستند و اگر کسی این کار را نکند مرتکب جرمی اداری شده که البته در عمل به ندرت در این مورد پیگیرد قانونی رخ می دهد. این در حالی است که بر اساس نظرسنجی ها ۹۰ درصد آلمانی ها با علاقه شخصی به جداسازی زباله ها می پردازند.
بازیافت کاغذ در آمریکا
در آمریکا تلاش ها برای کاهش زباله های خانگی و تجاری زیر نظر آژانس محافظت از محیط زیست آمریکا (EPA) انجام می شود. آمریکاییها ۲۸ درصد زباله های خودرا بازیافت می کنند که این میزان در ۱۵ سال گذشته تقریبا ۲ برابر شده است. بازیافت انواع خاصی از زباله ها در این کشور افزایش بیشتری داشته است به طوری که ۴۲ درصد زباله های کاغذی، ۴۰درصد بطری های پلاستیکی نوشابه های غیرالکلی، ۵۵ درصد قوطی های آلومینیومی نوشیدنی ها و ۵۷ درصد بسته بندی های استیل بازیافت می شوند.
۲۰ سال پیش تنها یک برنامه جادهای زباله در آمریکا وجود داشت. این میزان در سال ۱۹۹۸| به ۹ هزار برنامه جادهای و ۱۲ هزار مرکز بازیافت زباله رسید. در سال ۱۹۹۹ بازیافت و تغییر کاربری زباله ها مانع ورود ۶۴ تن زباله به محل دفن یا مراکز سوزاندن زباله ها شد. میزان بازیافت زباله ها در ایالات مختلف آمریکا متفاوت است. در آلاسکا، وایومینگ و مونتانا کمتر از ۹ درصد زباله ها بازیافت میشود در حالی که در نیویورک، ویرجینیا و ۵ ایالات دیگر میزان بازیافت بیش از ۴۰ درصد گزارش شده است.
بازیافت کاغذ در سوئیس
سوئیس به عنوان یکی از مهم ترین کشورهای مدافع بازیافت زباله، در سال ۲۰۰۸ توانست ۵۰ درصد زباله های تولیدی مردمانش را بازیافت کند. این در شرایطی است که در این کشور بیش از ۵ میلیون تن زباله شهری تولید شد که در حدود نیمی از این زباله ها را بازیافت و نیم دیگر آن را در کوره های مخصوص زباله سوزاندند. این کشور با میزان بازیافت بیش از ۵۰ درصد در بین کشورهای پیشرفته در این زمینه جای می گیرد. هر سوئیسی به طور میانگین ۷۱۴ کیلوگرم در سال زباله تولید می کند.
در سوئیس هر سطل زباله برای اینکه از سوی رفتگران تخلیه یا دفع شود باید مجهز به یک برچسب ویژه باشد تا مشخص شود که هزینه مشمول مالیات، پرداخت شده است. بطری های پلاستیکی رایج ترین محفظه نوشیدنی ها در سوئیس هستند که ۸۰ درصد آنها بازیافت می شوند که بسیار بیشتر از میانگین اروپا با ۲۰ تا ۴۰ درصد است. از دیگر سو در این کشور ۲۹ کوره مخصوص سوزاندن زباله وجود دارد که بر اساس آمار ۶۳ میلیون تن زباله در سال ۲۰۰۸ سوزانده شده که ۴۱۷ هزار تن آن مربوط به کشورهای مجاور بوده است.
بازیافت کاغذ در ژاپن
تازه ترین آمار وزارت محیط زیست ژاپن نشان میدهد که هر شهروند ژاپنی به طور میانگین روزانه یک هزار و ۱۳۱ گرم زباله تولید می کند و این در حالی است که ۲۰ درصد این زباله های تولید شده در ژاپن بازیافت می شوند. حجم تولید زباله خانگی در ژاپن در سال ۱۹۸۵ میلادی به بالاترین سطح رسیده بود اما پس از آن به دلیل افزایش آگاهی های عمومی درباره ضرورت حفظ محیط زیست، تولید زباله، روند کاهشی به خود گرفت. در این کشور برای تسهیل در بازیافت زباله، زباله های خانگی به زباله های خشک، تر و قابل بازیافت دسته بندی می شوند. از این رو در ژاپن نظم دقیقی برای دسته بندی کردن زباله های خانگی وجود داشته و بر اساس قوانین شهری، هر منطقه روزهای خاصی را برای دور ریختن زباله های مختلف در نظر گرفته است.
برای نمونه زباله های خام آشپزخانه، زباله های شیشه ای و ظروف پلاستیکی نوشابه، زباله های فلزی از جنس الومینیم و زباله های مقوایی و روزنامه به طور جداگانه جمع آوری می شوند. کار جمع آوری زباله به بخش خصوصی واگذار شده است. در این کشور از زباله های خام خانگی برای تولید برق استفاده میشود و زباله های دیگر نیز بازیافت می شوند.
بازیافت کاغذ در ایتالیا
قوانین زباله در ایتالیا از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت است. به طوری که به تازگی قوانین زباله در رم سخت تر شده و بر اساس آن افرادی که تا فاصله ۵۰۰ متری خانه خود دارای سطل بازیافت هستند و زباله های خود را جدا نکنند تا ۶۱۹ یورو جریمه می شوند. ساکنان رم معتقدند که معمولا یافتن سطل زباله در این شهرسخت بوده و در صورت یافتن هم اغلب پر هستند، شورای شهر رم همچنین خواستار ایجاد سطل های زباله جدید با رنگ های مختلف برای جداسازی زباله ها شده است. سال گذشته کمیسیون اروپا اعلام کرد که قصد دارد با ایتالیا به خاطر ۲۸ مورد نقض قواعد زیست محیطی اتحادیه اروپا برخورد کند. در این کشور ۶۳ درصد زباله ها دفن می شوند.
مشکل تخلیه زباله که در نتیجه مدیریت بد زباله یکبار به شهر ناپل و منطقه اطراف آن آسیب رساند، دوباره توجه عموم را به خود جلب می کند و این تنها نتیجه عملکرد مافیای محلی در بازار پرسود زباله نبود بلکه کمبود در یک ساختار مناسب نیز در آن مؤثر بوده است.
بازیافت کاغذ در یونان
از یک میلیارد بطری پلاستیکی آب، یک میلیارد بطری نوشیدنی های غیر الکلی و یک میلیارد بدنه پلاستیکی شوینده را به عنوان زباله تولید می کند. به این ترتیب حدود یک پنجم زباله های تولید شده این کشور پلاستیک است که تنها یک درصد آن بازیافت می شود. به گفته مقامات این سازمان، یونان در بحث بازیافت زباله حدود ۱۵ سال عقب تر از سایر کشورهای اتحادیه است.
جداسازی زباله برای مردم یونان چندان مهم نبوده و دولت می کوشد تا با تشویق شهروندان، خود را به استانداردهای اروپایی برساند. در نتیجه این روند، آتن، پایتخت این کشور در حال حاضر با بحران مدیریت زباله به دلیل نبود روش های جایگزین روبه روست. این در حالی است که اتن بزرگترین مرکز بازیافت زباله در اروپا را در کنار محل دفن زباله های این شهر است که ساخت آن ۷۵ میلیون یورو هزینه برده است اما به همان شکل رها شده و تا امروز فعالیت چندانی ندارد. در یونان ۹۳ درصد زباله ها دفن می شوند. |
نتیجه گیری
به طور کلی بازیافت کاغذ و مقوا در ایران از وضعیت مطلوبی برخوردار نبوده و جایگاه آن با دنیا و حتی آسیا فاصله و تفاوت چشم گیری دارد. مهمترین ویژگی صنعت بازیافت کاغذ ایران را می توان پایین بودن کیفیت و سطح فناوری تجهیزات کارخانه ای ان دانست. سطح پایین فناوری مورد استفاده گرچه با سرمایه گذاری محدود سازگار است ولی توان محصولات کاغذی مرغوب و با کیفیت را ندارد، علاوه بر این امنیت بهداشتی تولیدات چنین کارخانه هایی هنوز با تردید مواجه است. با توجه به کمبود مواد اولیه چوبی در کشور، یکی از بهترین راه های جایگزین بازیافت کاغذ است.
سالانه میلیاردها دلار صرف تولید کاغذ و لوازم یکبار مصرف می شود و در ادامه هم میلیاردها دلار صرف جمع آوری و از بین بردن آنها می شود، این در صورتی است که با سرمایه گذاری مناسب برای بازیافت آنها نه تنها از خسارت به محیط زیست جلوگیری می شود بلکه می توان برداشت از منابع جنگلی را کاهش داده و بقای آنها را برای نسل آینده تضمین کرد.
مهمترین گام برای دستیابی به یک برنامه منسجم بازیافت، تفکیک در مبدا است. متولیان مدیریت مواد زائد کشور باید نسبت به تدوین برنامه جامع و دستورالعمل جمع آوری و بازیافت مواد زائد به ویژه در منازل و ادارات و غیره اقدام نمایند. با توجه به اینکه سرمایه گذاری برای بازیافت کاغذ به علت هزینه بالا در تولید واحدهای کوچک صنعتی خصوصی مقدور نیست. سازمان بازیافت شهرداری به عنوان تنها متولی امر با سرمایه گذاری در این بخش و استفاده از تجربیات دیگر کشورها در کنار فرهنگسازی و شناساندن موضوع هدر رفتن این سرمایه ملی به عموم مردم، می تواند نقش حساسی را ایفا کند.